Ανατολικό Ζήτημα

Ονομάστηκε έτσι η πολύπλοκη πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε στη Βαλκανική χερσόνησο και στην Εγγύς Ανατολή από τον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων οι οποίες, παρακολουθώντας την εξασθένηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κυρίως μετά την ειρήνη του Κάρλοβιτς (1699) και του Πασάροβιτς (1718), επιδίωξαν την εξασφάλιση προνομίων και κυριαρχικών θέσεων στην αυτοκρατορία του σουλτάνου, την απόσπαση σημαντικών περιοχών, τόσο από στρατηγική όσο και από οικονομική άποψη, ή τη διατήρηση της ακεραιότητας της αυτοκρατορίας, ανάλογα κάθε φορά με τα συμφέροντά τους. Οι Μεγάλες Δυνάμεις που έπαιξαν ξεχωριστό ρόλο στο Α.Ζ. ήταν η Ρωσία, η Αυστρία, η Αγγλία και η Γαλλία. Η Αυστρία ήταν η δύναμη που κυρίως αναχαίτιζε τον τουρκικό κίνδυνο, όταν ακόμα η Τουρκία προσπαθούσε να διεισδύσει στην Ευρώπη. Μετά την ειρήνη του Πασάροβιτς, αρχίζει νέα φάση των τουρκο-ευρωπαϊκών σχέσεων, που χαρακτηρίζεται από τις επεκτατικές τάσεις της Αυστρίας (πόλεμος κατά των Τούρκων που καταλήγει στη συνθήκη του Βελιγραδίου, 1739) και κυρίως της Ρωσίας, που το δεύτερο μισό του 18ου αι. παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον αγώνα εναντίον της Τουρκίας με τον Α’ (1768-74) και τον Β’ (1788-92) Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Σημαντικό σταθμό για την ευρωπαϊκή διείσδυση στην Οθωμανική αυτοκρατορία και την ενίσχυση της ρωσικής επιρροής αποτελεί η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), που σφραγίζει το τέλος του Α’ Ρωσοτουρκικού πολέμου. Σύμφωνα με αυτήν, η Ρωσία προσαρτά το Κερτς και το Γενή-Καλέ στην Κριμαία, αναγκάζει την Πύλη να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Κριμαίας, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για να την προσαρτήσει αργότερα, πετυχαίνει την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στον Εύξεινο Πόντο και την προστασία των ορθοδόξων που ζουν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Στους χρόνους του Μεγάλου Ναπολέοντα, τα πράγματα παίρνουν νέα τροπή με την αλλαγή της γαλλικής πολιτικής προς την Τουρκία. Έωςτότε, και από την εποχή του Φραγκίσκου Α’ και του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (16ος αι.), η Γαλλία, χάρη στα προνόμια (διομολογήσεις) που είχαν παραχωρηθεί στους Γάλλους υπηκόους της αυτοκρατορίας από την Τουρκία, διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την Τουρκία και είχε δεχτεί το δόγμα της οθωμανικής ακεραιότητας. Τώρα, η πολιτική του Ναπολέοντα έχει κύριο στόχο να πλήξει τα αγγλικά συμφέροντα στην Ανατολή και ειδικότερα στις Ινδίες. Έτσι, εκστρατεύει εναντίον της Αιγύπτου (1798) και έρχεται σε σύγκρουση με τους Τούρκους. Αντίθετα, η όλη πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας ρυθμίζεται με βάση ακριβώς τα συμφέροντά της αυτά, που είναι κυρίως οοικονομικός έλεγχος της Ανατολής και η προστασία των θαλάσσιων δρόμων προς τις Ινδίες. Έτσι, υποστηρίζει το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όσο τη θεωρεί αξιόλογο παράγοντα ισορροπίας στην Ανατολή, και επιδιώκει να επωφεληθεί σε βάρος της, όταν πια η διάσπαση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι γεγονός. Toν 19o αι. τοΑ.Ζ. γίνεται ακόμα πιο πολύπλοκο, λόγω της εμφάνισης ενός νέου στοιχείου, των υπόδουλων πληθυσμών της Βαλκανικής για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Τώρα, η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων περιπλέκεται περισσότερο, όταν τις αρχές της Ιεράς Συμμαχίας έρχονται να ταράξουν τα απελευθερωτικά κινήματα της χερσονήσου. Παρά τα αντίθετα συμφέροντα των Δυνάμεων στο Α.Ζ., το ρεύμα φιλελληνισμού που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη για τα κατορθώματα και τις θυσίες των Ελλήνων οδηγεί το 1827 τις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Ρωσία και Γαλλία) στην Τριπλή Συμμαχία, που αναλαμβάνει τη μεσολάβηση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία για τη δημιουργία αυτόνομου ελληνικού κράτους υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Η άρνηση της Τουρκίας να δεχτεί τις συμμαχικές προτάσεις οδηγεί στη ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827) και στην ήττα του τουρκοαιγυπτιακού στόλου από τον ενωμένο συμμαχικό. Ακολουθούν ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1828) και η συνθήκη της Αδριανούπολης (1829), που επιβάλλει στην Τουρκία την αναγνώριση της ελληνικής αυτονομίας. Το γόητρο που αποκτά στη Βαλκανική χερσόνησο η Ρωσία, με τη διπλωματική της επιτυχία προς όφελος των Ελλήνων, οδηγεί την αγγλική διπλωματία στο πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), με το οποίο το ελληνικό κράτος κηρύσσεται ανεξάρτητο με κληρονομικό βασιλιά. Ο Κριμαϊκός πόλεμος σημειώνει τη μεγάλη κρίση του Α.Ζ., στα μέσα του 19ου αι. Η επιδίωξη της Ρωσίας να αυξήσει ακόμα περισσότερο την επιρροή της στην Ανατολή ωθεί την Αγγλία και τη Γαλλία σε συμμαχία με την Τουρκία και σε πόλεμο εναντίον της Ρωσίας (1854). Η ειρήνη των Παρισίων, που σφραγίζει το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου, έχει ιδιαίτερη σημασία στην ιστορία του Α.Ζ, γιατί μειώνει αποφασιστικά τη ρωσική δύναμη. Τη θέση της Ρωσίας στην προστασία των προνομίων της Βλαχίας και της Μολδαβίας παίρνουν τώρα όλες οι Δυνάμεις· το ίδιο συμβαίνει και για τα προνόμια της Σερβίας. Παράλληλα, o Δούναβης κηρύσσεται ελεύθερος στην εμπορική ναυτιλία όλων των κρατών και o Εύξεινος Πόντος ουδέτερος. Με την ουδετεροποίηση του Εύξεινου Πόντου η Ρωσία δέχεται βαρύ πλήγμα, και όχι μόνο ηθικό, αφού τα νότια παράλιά της μένουν ακάλυπτα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αναλαμβάνουν την υποχρέωση να εγγυηθούν την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και o σουλτάνος της αντιμετωπίζεται ως ομότιμος των χριστιανών ηγεμόνων, ενώ με το Χάτι Χουμαγιούν υπόσχεται περισσότερες μεταρρυθμίσεις προς όφελος των χριστιανών, που όμως δεν πραγματοποιούνται και οι εις βάρος τους διακρίσεις συνεχίζονται. Ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν τόσο τα ανταρτικά κινήματα στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο όσο και η επανάσταση της Κρήτης (1866) μετά την ειρήνη των Παρισίων δείχνει πως κάθε ελληνική απόπειρα απελευθέρωσης των υποδούλων είναι καταδικασμένη, γιατί η απόφαση των Δυνάμεων είναι να διατηρήσουν την οθωμανική ακεραιότητα. To δεύτερο μισό του 19ου αι. χαρακτηρίζεται από την προβολή του σλαβικού στοιχείου και των σλαβικών αξιώσεων. H Ρωσία, που επωφελήθηκε από τον Γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870-71 για να απαλλαγεί από τους περιοριστικούς όρους της ειρήνης του 1856 ως προς τον Εύξεινο, αρχίζει να κινείται με εξαιρετική δραστηριότητα για την επικράτηση του σλαβικού στοιχείου στον Αίμο. Το Α.Ζ. οξύνεται με τη δημιουργία της βουλγαρικής εξαρχίας (1870), που οδηγεί σε ανθελληνικές αξιώσεις των Βουλγάρων, με την επανάσταση της Ερζεγοβίνης και της Βοσνίας –αποτέλεσμα των άγριων μέσων που χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι για την είσπραξη των φόρων– που εξαπλώνεται και στους υπόλοιπους σλαβικούς πληθυσμούς, με την κήρυξη πολέμου Σερβίας-Μαυροβουνίου εναντίον των Τούρκων, που καταλήγει, ύστερα από τη σερβική ήττα, με την επέμβαση πάλι των Δυνάμεων, στη Συνδιάσκεψη των Πρεσβευτών και στην παραχώρηση συντάγματος από μέρους των Τούρκων, το οποίο όμως, όπως και οι μεταρρυθμίσεις που εξαγγέλθηκαν κατά καιρούς, δεν εφαρμόστηκε. Αποκορύφωμα της ταραγμένης αυτής εποχής είναι ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-78) με τις μεγάλες επιτυχίες των Ρώσων, οι οποίοι στις αρχές του 1878 φτάνουν στην Αδριανούπολη και τελικά εγκαθιστούν το στρατηγείο τους έξω από την Κωνσταντινούπολη, στον Άγιο Στέφανο, όπου και υπογράφεται συνθήκη. H συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Μάρτιος 1878) αποτελεί την πραγματοποίηση των πανσλαβιστικών επιδιώξεων της Ρωσίας και των σλαβικών λαών της Βαλκανικής. Σύμφωνα με αυτήν, η Σερβία και το Μαυροβούνιο ανακηρύσσονται ανεξάρτητα κράτη με μεγάλη εδαφική επέκταση και ιδρύεται μεγάλη αυτόνομη βουλγαρική ηγεμονία με διέξοδο στο Αιγαίο και στον Εύξεινο. H συνθήκη του Αγίου Στεφάνου προκαλεί την αντίδραση των υπόλοιπων λαών της Βαλκανικής, αλλά κυρίως των Μεγάλων Δυνάμεων, και ειδικότερα της Αγγλίας και της Αυστρίας που θορυβούνται από την αύξηση της ρωσικής δύναμης και επιρροής. H Αγγλία, πριν ακόμα υπογραφεί η συνθήκη, στέλνει μοίρα του στόλου της στην Προποντίδα και ύστερα από την υπογραφή δηλώνει επίσημα πως οι όροι της συνθήκης είναι ασυμβίβαστοι με τα συμφέροντά της. Τελικά, αποφασίζεται σύγκληση ευρωπαϊκού συνεδρίου για τη ρύθμιση των βαλκανικών υποθέσεων. Το συνέδριο του Βερολίνου, που συγκαλείται κυρίως χάρη στις αγγλικές και αυστριακές ενέργειες και διεξάγεται υπό την προεδρία του Βίσμαρκ, καταλήγει στη συνθήκη του Βερολίνου (1878), που καταλύει τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και αποτελεί μεγάλο σταθμό στην ιστορία του Α.Ζ. H συνθήκη του Βερολίνου καθορίζει τη νέα μορφή των Βαλκανίων, συγχρόνως όμως δημιουργεί μεγάλες αντιθέσεις ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη και στις Μεγάλες Δυνάμεις· σύμφωνα με αυτήν, στη θέση της μεγάλης βουλγαρικής ηγεμονίας ιδρύεται μικρή αυτόνομη Βουλγαρία στα βόρεια, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου, και η Ανατολική Ρωμυλία στα νότια, υπό τουρκική κυριαρχία αλλά με χριστιανό διοικητή. H Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Ρουμανία κηρύσσονται ανεξάρτητα κράτη, ενώ στην Αυστρία δίνεται το δικαίωμα να καταλάβει τη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη. H Ελλάδα εγκαταλείπεται από τους Άγγλους αντιπροσώπους του συνεδρίου και το μόνο που επιτυγχάνει, κυρίως χάρη στη Γαλλία, είναι η επέκταση των βόρειων συνόρων της, σύμφωνα με την απόφαση του συνεδρίου, κάτι που θα πραγματοποιηθεί με την υποστήριξη της αγγλικής κυβέρνησης μόνο μετά την επιστροφή στην εξουσία του Γλάδστον, όταν με τη σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (1881) παραχωρούνται στην Ελλάδα η Θεσσαλία και η περιοχή της Άρτας. Η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία (1885) και οι έντονες διαμαρτυρίες της Ελλάδας –που καταπνίγονται από τις Δυνάμεις– και της Σερβίας, που καταλήγουν σε Σερβοτουρκικό πόλεμο, είναι η επόμενη κρίση του Α.Ζ. Παράλληλα, μένει πάντα οξύ το πρόβλημα της Κρήτης, που παρά τις ελληνικές προσπάθειες δεν λύθηκε στο συνέδριο του Βερολίνου, ενώ τα διάφορα φιρμάνια που κατά καιρούς εκδίδονται δεν το αμβλύνουν. Τελικά, η Κρητική επανάσταση (1897) έχει ως συνέπεια τον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 με σοβαρότατες οικονομικές συνέπειες για την Ελλάδα και την επιβολή διεθνούς οικονομικού ελέγχου. Το βασικό πρόβλημα όμως του Α.Ζ. στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. είναι το Μακεδονικό ζήτημα. Βούλγαροι και Σέρβοι προβάλλουν αξιώσεις για την ελληνική Μακεδονία, ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις, εξυπηρετώντας δικά τους συμφέροντα, ευνοούν τα σχέδια των Βουλγάρων. Η ελληνική αντίδραση –με τον Μακεδονικό αγώνα– στην τρομοκρατική δράση των Βούλγαρων κομιτατζήδων πετυχαίνει τη μείωση της βουλγαρικής τρομοκρατίας, δεν λύνει όμως το μακεδονικό πρόβλημα. Στο μεταξύ, η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία και οι επιδιώξεις της για οικονομική επικράτηση στη Μακεδονία δημιουργούν ισχυρές δυσαρέσκειες εναντίον της στη Σερβία, τη Ρωσία και την Ελλάδα, ενώ η πολιτική της στρατιωτικής κυβέρνησης των Νεότουρκων (1908), που έχει βασικό στόχο να εκτουρκίσει τις ξένες εθνότητες, συντελεί στην άμβλυνση των διαφορών και στην προσέγγιση των διαφόρων βαλκανικών κρατών για την αντιμετώπιση του κοινού εχθρού. Ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος για τη Λιβύη και η συμφωνία Ρωσίας, Γαλλίας και Αγγλίας εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων, στην οποία τις οδηγεί o γερμανικός κίνδυνος που γίνεται διαρκώς σαφέστερος στην Ανατολή, δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για την προσέγγιση των βαλκανικών λαών. Την ίδια εποχή, η προσέγγιση Τουρκίας-Γερμανίας και η αναδιοργάνωση της Ελλάδας ενισχύουν την αλλαγή της αγγλικής πολιτικής, που είχε αρχίσει μετά το συνέδριο του Βερολίνου. Το όλο κλίμα οδηγεί σε συνεννόηση τα βαλκανικά κράτη, Ελλάδα, Βουλγαρία και Σερβία. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι που ακολουθούν, παρά την προσπάθεια των Μεγάλων Δυνάμεων να αποτρέψουν τον πόλεμο για να μη δημιουργηθούν διεθνείς περιπλοκές, αποτελούν κρίσιμη φάση για τη λύση του Α.Ζ. Ο A’ Βαλκανικός πόλεμος των συμμάχων εναντίον της Τουρκίας (1912), που τελειώνει με τη συνθήκη του Λονδίνου (Μάιος 1913) και τον καθορισμό των τουρκικών συνόρων στον Έβρο, αφήνει εκκρεμή ζητήματα, όπως τον οριστικό διακανονισμό των αλβανικών συνόρων, την τύχη των νησιών του Αιγαίου και τη διανομή ανάμεσα στους συμμάχους του μεγαλύτερου μέρους των ευρωπαϊκών κτήσεων της Τουρκίας. Το πρόβλημα της διανομής αυτής δυσχεραίνεται από τις υπερβολικές αξιώσεις των Βουλγάρων, που τις ενθαρρύνει η Αυστρία,η οποία έχει θορυβηθεί για την αύξηση του σερβικού γοήτρου· οι αξιώσεις αυτές οδηγούν, με την επίθεση της Βουλγαρίας εναντίον των πρώην συμμάχων της, στον B’ Βαλκανικό πόλεμο. Η ειρήνη του Βουκουρεστίου (υπογράφεται τον Αύγουστο του 1913) διαρρυθμίζει τα νέα σύνορα της ηττημένης Βουλγαρίας προς την Ελλάδα, τη Ρουμανία και τη Σερβία, και επικυρώνει την παραχώρηση της Καβάλας στην Ελλάδα, ύστερα από διπλωματικό αγώνα. Με την ήττα των Βουλγάρων ακυρώνεται το σχέδιό τους για ηγεμονία στον Αίμο και μένει ανεκπλήρωτη η επιθυμία της Αυστρίας να εξουδετερωθεί η σερβική δύναμη. Οι διαφορές μεταξύ των Δυνάμεων στα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολή, που εξακολουθούν και μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, αποτελούν μία από τις αιτίες που οδηγούν στον A’ Παγκόσμιο πόλεμο. Με τη συνθήκη των Σεβρών διαμελίζεται το ηττημένο τουρκικό κράτος και περιορίζεται στο εσωτερικό της Ασίας. Στον ευρωπαϊκό χώρο διατηρεί μόνο την Κωνσταντινούπολη. Αντίθετα, η Ελλάδα παίρνει την Ανατολική Θράκη, τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο και τη διοίκηση της Σμύρνης, με τμήμα της ενδοχώρας, το οποίο θα μπορεί να προσαρτήσει μετά από μία πενταετία. Τα Στενά ουδετεροποιούνται, η δίοδος των πολεμικών σκαφών κανονίζεται με λεπτομερείς όρους και ορίζεται διεθνής επιτροπή για την παρακολούθηση της εφαρμογής της σχετικής σύμβασης. Ωστόσο, η επανάσταση των Τούρκων εθνικιστών, με αρχηγό τον Μουσταφά Κεμάλ (μετέπειτα Ατατούρκ) δεν αναγνωρίζει τη συνθήκη, αρχίζει αγώνα για την εξουδετέρωσή της και αποκηρύσσει τον σουλτάνο. Στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο που ακολουθεί, η αντίδραση σε βάρος της Ελλάδας των Μεγάλων Δυνάμεων (Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία), σε συνδυασμό με σοβαρές εσωτερικές πολιτικές διαφορές, δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για την ελληνική ήττα. Ωστόσο, η Μικρασιατική καταστροφή (1922) θα θορυβήσει ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα τη Μεγάλη Βρετανία, που θεωρεί εξαιρετικά επικίνδυνη την τουρκική νίκη για τα συμφέροντά της στην Ανατολή. Με τη συνθήκη της Λοζάνης (1923) ο Έβρος ορίζεται σύνορο της Τουρκίας, στην οποία επιστρέφονται τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος. Το 1936 υπογράφεται στο Μοντρέ νέα συμφωνία για τα Στενά, σύμφωνα με την οποία παραχωρείται και πάλι ο στρατιωτικός τους έλεγχος στην Τουρκία. Η συμφωνία αυτή ισχύει και μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο έως τις ημέρες μας. Το συνέδριο του Βερολίνου, το 1878, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το μέλλον των λαών της Βαλκανικής χερσονήσου. Η νικηφόρα έκβαση της ναυμαχίας του Ναυαρίνου, χάρη στον ενωμένο στόλο της Τριπλής Συμμαχίας (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία) αποτέλεσε το πρώτο πλήγμα κατά της οθωμανικής ακεραιότητας, οδηγώντας στην ανεξαρτησία της χώρας μας. Ο πίνακας είναι ελαιογραφία του Γκαρνερέ (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα) Οι Γερμανοί έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στο Ανατολικό Ζήτημα με την υιοθέτηση της πολιτικής του «Δρόμου προς την Ανατολή». Ο Γουλιέλμος Β’, ο κύριος εμψυχωτής της, εικονίζεται στη φωτογραφία σε μία επίσκεψή του στο στρατόπεδο της στρατιάς του στρατηγού Καρλ φον Μπιλόβ, στο ανατολικό μέτωπο. Ο Κεμάλ Ατατούρκ, που αντέδρασε έντονα στις αποφάσεις των Συμμάχων για το Ανατολικό Ζήτημα. Το ανατολικό ζήτημα, που απασχόλησε σχεδόν για δυο αιώνες την Ευρώπη (αρχές 18ου - αρχές 20ού αι.), απέβλεπε ουσιαστικά στον έλεγχο και διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που ολοκληρώθηκε μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο.